ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ  -  ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΕΣ  ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ

Είναι  οι  αντιλήψεις  που  υιοθετούνται  άκριτα  και  αβασάνιστα,  χωρίς  ενδελεχή  έλεγχο,  και  εσωτερικεύονται  αυθόρμητα  και  ασυνείδητα  από  το  ευρύτερο  κοινωνικό  περιβάλλον,  με  αποτέλεσμα  τη  διαιώνισή  τους.  Ειδικότερα,  θεωρούνται  οι  μεροληπτικές  και  στερεότυπες  κρίσεις  για  πρόσωπα  ή  κοινωνικά  φαινόμενα.

Μορφές  προκαταλήψεων – στερεότυπων  αντιλήψεων : α) Κοινωνικές = διαμορφωμένες  αντιλήψεις  για  άτομα  ή  ομάδες  που  συμβάλλουν  στο  στιγματισμό,  την  υποτίμηση  ή  την περιθωριοποίησή τους (οι  γυναίκες  έχουν  διαφορετικούς  ρόλους  από  τους  άνδρες).        β) Πολιτικές = δυσμενής  αντιμετώπιση  ατόμων  που  ανήκουν  σε  διαφορετική  πολιτική  ή  ιδεολογική  παράταξη (οι  ψηφοφόροι  συγκεκριμένου  κόμματος  αντιτίθενται  σθεναρά  στην  κατεστημένη  τάξη  πραγμάτων  και  στους  φορείς  του  καπιταλισμού).  γ) Εθνικές = μεροληπτική  κρίση  για  συγκεκριμένες  εθνικές  ομάδες (οι  Έλληνες  είναι  τεμπέληδες).                    δ)  Φυλετικές = συνδέονται  άρρηκτα  με  ρατσιστικές  θεωρίες  σχετικά  με  την  έμφυτη  ανωτερότητα  ή  κατωτερότητα  ορισμένων  λαών (οι  λευκοί  είναι  ανώτεροι  από  τους  μαύρους).  ε)  Θρησκευτικές = εκπορεύονται  από  τα  δόγματα,  τις  θεωρίες  και  τις  αξίες  των  διαφόρων  θρησκειών (οι  καλοί  και  πιστοί  Χριστιανοί  μετά  το  θάνατό  τους  θα  οδηγηθούν  στον  Παράδεισο).  Στ)  Ηθικές = αναφέρονται  στο  άγραφο  δίκαιο  και  τους  ηθικούς  κανόνες  μιας  κοινωνίας (η  εγκατάλειψη  της  οικογενειακής  στέγης  κυρίως  από  τους  γονείς  θεωρείται  ανήθικη  και  απαράδεκτη).

Χαρακτηριστικά  των  προκαταλήψεων – στερεοτύπων  είναι : α)  βασίζονται  σε  προϊδεάσεις,  σε  προκατασκευασμένες  ιδέες  και  κρίσεις,  β)  δεν  εμπεριέχουν  αναλυτικές  αιτιολογήσεις,  γ)  εκφράζονται  με  επιθετικούς  προσδιορισμούς  και  τυποποιημένες  φράσεις,  δ)  είναι  γενικευτικά  σχόλια  για  ένα  λαό  ή  κοινωνική  ομάδα,              ε)  ενεργοποιούνται  χωρίς  σκέψη,  με  τρόπο  αυτόματο  και  μηχανικό,  στ)  παρεμποδίζουν  τη  λειτουργία  της  κρίσης,  ζ)  καθορίζουν  αποφασιστικά  την  αντίδραση  και  τη  συμπεριφορά  ενός  ατόμου  απέναντι  στα  μέλη  ομάδων.

Αίτια  επικράτησης  προκαταλήψεων – στερεοτύπων : α)  Το  άτομο  πολλές  φορές  υιοθετεί  τη  νοοτροπία ( τον  τρόπο  σκέψης  και  συμπεριφοράς )  του  λαού  στον  οποίο  ανήκει  σε  σχέση  με  τη  θέση  ορισμένων  ομάδων (νέων,  γυναικών,  ηλικιωμένων),  χαρακτηρίζεται  από  φανατισμό  και  μισαλλοδοξία  που  «τυφλώνει»  και  οδηγεί  σε  λανθασμένες  κρίσεις,  εξυπηρετεί  ιδιοτελή  συμφέροντα  και  ατομιστικούς  στόχους    με  την  καλλιέργεια  προκαταλήψεων  μεταθέτοντας  τυχόν  ευθύνες  για  κοινωνικά  προβλήματα,  χαρακτηρίζεται  από  ψυχολογικά  συμπλέγματα  ανωτερότητας  ή  κατωτερότητας  με  αντίκτυπο  στις  σχέσεις  τους  με  ομάδες  ή  άτομα  ή  ακόμα  διακρίνονται  για  το  χαμηλό  μορφωτικό  επίπεδό  τους,  την  αμάθεια  ή  την  ημιμάθεια,  που  οδηγούν  στην  άκριτη  υιοθέτηση  στερεότυπων  αντιλήψεων.  β)  Η  οικογένεια  ως  πρωταρχικός  φορέας  αγωγής  επηρεάζει  καθοριστικά  τα  νέα  μέλη  της  και  διαμορφώνει  στερεότυπες  αντιλήψεις,  εάν  αποφεύγει  το  διάλογο  και  επιβάλλει  γενικευμένες  και  λανθασμένες  αντιλήψεις  αδιαφορώντας  για  τη  μετάδοση  ηθικών  και  ανθρωπιστικών  αξιών.  γ)  Το  σχολείο,  εάν  δε  στοχεύει  στην  ανάπτυξη  της  κριτικής  ικανότητας  του  μαθητή   αλλά  αντιθέτως  προσφέρει  στείρες  γνώσεις  με  αναχρονιστικές  μεθόδους  ή  αν  υποτιμά  ή  απορρίπτει  άλλους  πολιτισμούς.  δ)  Τα  Μ.Μ.Ε.  εάν προβάλλουν   και  επιβάλλουν  έντεχνα  τρόπους  ζωής ( μέσα  από  τη  διαφήμιση,  τις  τηλεοπτικές  σειρές  και  την  ειδησεογραφία )   και  ταυτόχρονα  απορρίπτουν  άλλους  χωρίς  κριτική  σκέψη  και  εμπεριστατωμένη  αιτιολόγηση.  ε)  Η  σύγχρονη  μορφή  κοινωνίας,  που  χαρακτηρίζεται  από  ανθρωπιστική -  ηθικοπνευματική   κρίση ( κρίση  αξιών  και  άμβλυνση  ηθών ) λόγω  του  τεχνοκρατικού  και  του  υπερκαταναλωτικού  τρόπου  ζωής,  των  κοινωνικών  ανισοτήτων  και  αδικιών  που  επιβάλλονται  κυρίως  σε  περιόδους  οικονομικής  κρίσης,  της   αστικοποίησης   και  αποξένωσης  μεταξύ  των  ανθρώπων  οδηγεί  στην  άμβλυνση  της  κριτικής  ικανότητας  του  ανθρώπου,  στην  άκριτη  αποδοχή  προκαταλήψεων  και  αναιτιολόγητωνα  πόψεων.

Οι  συνέπειες  από  την  επικράτηση  των  στερεοτύπων  και  προκαταλήψεων   τόσο  για  το  άτομο  όσο  και  για  την  κοινωνία  είναι  εμφανείς  σε  όλους  τους  τομείς.  Συγκεκριμένα,   α)  Στον  πνευματικό  τομέα   επικρατεί  η  μονομέρεια  στη  σκέψη,  η  μεροληψία  και  ακολούθως  η  πνευματική  στειρότητα  και  στασιμότητα.  Έτσι,  καθίσταται  δυσχερής  η  ολόπλευρη  καλλιέργεια  του  ανθρώπου  ενώ  παράλληλα  στενεύουν  τα  περιθώρια  για  την   ανεύρεση  της  αλήθειας,  αφού  αμβλύνεται  η  κριτική  και  αυτοκριτική  του  ικανότητα,  με  αποτέλεσμα  να  απομακρύνεται  η  αυτογνωσία  και  η  ανεκτικότητα  προς  τον  άλλο.   Τελικά,  ο  άνθρωπος  χειραγωγείται  και  υποτάσσεται  σε  δόγματα  και  αμετακίνητες  θέσεις.  β)  Στον  ηθικό  τομέα,  επειδή  απουσιάζει  η  αυτοκριτική  και  η  αυτογνωσία, παρατηρείται  όχι  βελτίωση  αλλά  διάβρωση  σε  ατομικό  και  συλλογικό  επίπεδο  αφού  εύκολα  ο  άνθρωπος  απορρίπτει   όποιον  δε  συμβαδίζει  με  τις  απόψεις  του  και  ενεργεί  εναντίον  του.  Με  αυτόν  τον  τρόπο  υποδουλώνεται  εσωτερικά  ,  αυτοπεριορίζεται  και  υιοθετεί  ανεύθυνη  στάση  χωρίς  ανθρωπισμό  και  αρχές  προς  τον  άλλο.  γ)  Στον  ψυχολογικό  τομέα  οδηγείται  στην  τυποποίηση  και  ισοπέδωση  από  τη  διαρκή  επανάληψη  των  ιδεών  και  την  εμμονή  σε  έναν  συγκεκριμένο   τρόπο  ζωής,  πράγμα  που  αναπτύσσει  αρνητικά  συναισθήματα  φόβου,  απογοήτευσης,  μίσους  και  οργής  προς  τους  τα  θύματά  του  αλλά  και  αυτών  προς  εκείνον.  Το  αποτέλεσμα  είναι  άγχος  και  ανασφάλεια  σε  ολόκληρη  την  κοινωνία.  δ)  Στον  κοινωνικό  τομέα  επικρατεί  συντηρητισμός  και  σκοταδισμός  που  διαρρηγνύει  την  κοινωνική  αρμονία  και  ομαλότητα,  καταλύονται  οι   κοινωνικές  αξίες  της  συνεργασίας  και  της  διαλλακτικότητας,  αναπτύσσονται  προσωπικοί  εγωισμοί,  συμφέροντα   και  κοινωνικές  διακρίσεις  και  συγκρούσεις,  που  αυξάνουν  τα  φαινόμενα  κοινωνικής  παθογένειας (βία,  τρομοκρατία,  εγκληματικότητα)  και  καθιστούν  αδύνατη  την  κοινωνική  και  διεθνική  συνεργασία  απομακρύνοντας  το  στόχο  της  παγκόσμιας  ειρήνης  και  της   επίλυσης  σοβαρών  κοινών  προβλημάτων.  ε)  Στον  πολιτικό  τομέα   κυριαρχεί  η  πολιτική  αστάθεια,  ο  πολιτικός  φανατισμός,  η  καταπάτηση  των  δικαιωμάτων  ατόμων  και  κοινωνικών  ομάδων,  η  καλλιέργεια  του  πνεύματος  εθνικισμού  και  ρατσισμού  που  υπονομεύει  τη  δημοκρατία,  το  διάλογο  και  την  ισότιμη  αντιμετώπιση  όλων  των  πολιτών.  στ)  Στον  οικονομικό  και  επαγγελματικό  τομέα  παρατηρείται  οπισθοδρόμηση,  αφού  δεν  αξιοποιείται  όλο  το  παραγωγικό  δυναμικό  της  κοινωνίας  εξ’ αιτίας  του  κοινωνικού  αποκλεισμού  κάποιων  ομάδων  αλλά  και  επειδή  οι  προκαταλήψεις  απέναντι  σε  ορισμένα  επαγγέλματα  πολλές  φορές  γεννούν  προβλήματα  επαγγελματικής  αποκατάστασης  και  ενισχύουν  την  ανεργία.

Ο  τρόπος  αντίστασης  στα  στερεότυπα  και  τις  προκαταλήψεις  περνά  μέσα  από  το  δρόμο  α)  της  προσωπικής  επαγρύπνησης  και  β)  της  συμβολής  των  φορέων  αγωγής  και  κοινωνικοποίησης (οικογένεια,  σχολείο,  Μ.Μ.Ε.,  πνευματική  ηγεσία ).  Κάθε  άνθρωπος  ξεχωριστά  οφείλει  να  στοχάζεται,  να  κρίνει,  να  υιοθετεί  ή  να  απορρίπτει  ιδέες  και  αντιλήψεις  με  κριτήρια  αντικειμενικά  που  βασίζονται  σε  ηθικές  αρχές  και  αξίες,  τις  οποίες  είναι  απαραίτητο  να  εμφυσήσουν  σε  αυτόν  οι  φορείς  κοινωνικοποίησης,  και  έτσι  να  τον  καθοδηγήσουν  στη  συμπεριφορά  του  και  να  διαμορφώσουν  μια  υγιή  και  ολόπλευρα  καλλιεργημένη  προσωπικότητα.     (Αναλυτικά  δες  το  θέμα  του  ρατσισμού )