ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ   ΘΕΟΤΟΚΗΣ  (1872 – 1923 )

Πεζογράφος  και  μεταφραστής.  Κατάγονταν  από  αρχοντική  και  καλλιεργημένη  οικογένεια  της  Κέρκυρας.  Η  μόρφωσή  του  ήταν  φροντισμένη ( Κέρκυρα : Εκπαιδευτήριο  Καποδίστριας,  Παρίσι : Φυσικομαθηματική  Σχολή,  Γερμανία : Φιλοσοφία,  πολλές  ξένες  γλώσσες – αρχαίες  και  σύγχρονες – που  του  επέτρεπαν  να  μελετά  ξένη  λογοτεχνία  από  το  πρωτότυπο ).   Αγωνιζόταν  για  την  επικράτηση  της  δημοτικής.  Η  αγάπη  του  για  την  πατρίδα  τον  οδήγησε  ως  εθελοντή  στην  Κρητική  Επανάσταση ( 1896 )  και  στον  πόλεμο  του  1897.  Ασπάστηκε   και  διάδωσε  τις  ιδέες  του  σοσιαλισμού – ύστερα  από  τη  γνωριμία  του  με  τον  Κ. Χατζόπουλο -  ενώ αργότερα   διαπνεόταν  από  το  πνεύμα  του  κόμματος  των  Φιλελευθέρων ( του  Ελ.  Βενιζέλου ).                                                                                                                                                                                                                                            Το  έργο  του – λογοτεχνικό  και  μεταφραστικό – θεωρείται   ιδιαίτερα  σημαντικό   στην  ελληνική  λογοτεχνία.  Επηρεασμένος  από  τον  Νίτσε  και  το  γερμανικό  ιδεαλισμό  και  υπέρμαχος  των  σοσιαλιστικών  ιδεών,  κατόρθωσε  να  ανανεώσει  την  ηθογραφική  πεζογραφία  εισάγοντας  στο  πεζογραφικό  του  έργο  τον  κοινωνικό  προβληματισμό  και  τη  ρεαλιστική  γραφή ( κοινωνιστική  πεζογραφία ).  Ο  Θεοτόκης  κατέγραψε  με  ρεαλισμό  και  ψυχογραφική  δύναμη  τα  ήθη  και  τις  ανθρώπινες  σχέσεις  της  αποκεντρωμένης  κοινωνίας ( Κέρκυρας  των  αρχών  του  20^ου  αιώνα ),  τις  κοινωνικές  ανισότητες,  τη  διαβρωτική  δύναμη  του  χρήματος.  Ο  λόγος  του  είναι  ιδιαίτερα  γοητευτικός ( ως ένθερμος  δημοτικιστής   γράφει  σε  μια  πλούσια  και  δυναμική  δημοτική  γλώσσα,  εμπλουτισμένη  με  κερκυραϊκούς  ιδιωματισμούς ).                                                                                             Διηγήματα : Κορφιάτικες  ιστορίες                                                                                                                                          Εκτεταμένα  αφηγήματα : Η  τιμή  και  το  χρήμα,  Κατάδικος,  Η  ζωή  και  ο  θάνατος  του  Καραβέλα                                                                                                                                                                       Μυθιστόρημα : Οι  σκλάβοι  στα  δεσμά  τους                                                                                                                         Μεταφράσεις : Πλάτωνα,  Αριστοτέλη,  Πινδάρου,  Ορατίου,  Βιργιλίου,  αρχαίας  ινδικής  λογοτεχνίας ( αρχαίοι  Έλληνες  και  Λατίνοι  συγγραφείς )  και  Πετράρχη,  Τάσσο,  Σαίξπηρ,  Γκαίτε (ευρωπαίοι  λογοτέχνες )

Η  ΤΙΜΗ  ΚΑΙ  ΤΟ  ΧΡΗΜΑ

Εκτενές  αφηγηματικό  έργο  που  γράφτηκε  πριν  τους  Βαλκανικούς  πολέμους ( 1912 – 1913 ).  Εκφράζει  τις  σοσιαλιστικές  ιδέες  στις  οποίες  είχε  μυηθεί  κατά  τη  διετή  παραμονή  του  στη  Γερμανία (1907 – 1909 ).  Το  διήγημα / νουβέλα   είναι  ηθογραφικό  και  κοινωνικό / δραματικό.  Παρουσιάζει  τις  τραγικές  συγκρούσεις  στις  οποίες  οδηγεί  τους  ανθρώπους  το  χρήμα.

Χώρος : ένα  παραλιακό  προάστιο  της  Κέρκυρας,  το  Μαντούκι.  Συγκεκριμένα,  το  σπίτι  της  σιόρας  Επιστήμης ( εξαίρεση  : στο  2^ο  απόσπασμα  είναι  η  ταβέρνα  του  Τραγούδη ).     Αναφέρεται, επίσης,  η  πλατεία  του  προαστίου  και  το  σπίτι  του  Ανδρέα.    

Χρόνος   Ιστορικός : αρχές  του  20^ου  αιώνα                                                                                                                    Χρόνος   Αφήγησης : εξελικτικά  από  τις  αρχές  καλοκαιριού  ως  το  χειμώνα

Πρόσωπα : η  σιόρα  Επιστήμη,  η  Ρήνη,  ο  Ανδρέας,  ο  Τρίνκουλος,  ο  Σπύρος ( θείος  Ανδρέα )

Ενότητα   1^η : ( Σαν  καλή  νοικοκυρά…δεν  είχε  ζεστάνει ).  Σκιαγραφούνται  εξωτερικά  και  εσωτερικά  τα  τέσσερα  κύρια  πρόσωπα,  οι  μεταξύ  τους  σχέσεις  και  η  κοινωνική  προέλευσή  τους.  Γίνεται  αναφορά  στο  ιστορικό  σκηνικό,  στα  κοινωνικά  ήθη  και  στη  γυναικεία  ψυχολογία.                                                                                                                                             Ενότητα  2^η : (Και  εδώ  να  τόνε  ψηφίσουμε…και  με  τον  ταμπουρά  μου ).  Ο  Ανδρέας  εκμυστηρεύεται  στο  θείο  του  τον  έρωτά  του  για  τη  Ρήνη . Γίνεται  αναφορά  στο  πολιτικό  κλίμα  της  εποχής ( κομματική  διαφθορά ,  υποτέλεια  στους  Ευρωπαίους )  και  στις   διαφορετικές  αντιλήψεις   για  το  χρήμα ( Ανδρέας – θείος ).                                                               Ενότητα  3^η : (Αντρέα…βιαστικά  το  κατώφλι ).  Η   συναλλαγή    της  Επιστήμης  και  του Αντρέα  για  την  προίκα  της  Ρήνης ( σύγκρουση  των  δύο  αξιών : της  τιμής  και  του  χρήματος ) .  Ζωντανή   και  πειστική  σκιαγράφηση  των  χαρακτήρων,  προβολή  των  συναισθηματικών  τους  διακυμάνσεων  και  του  δραματικού  τόνου  του  έργου.                          Ενότητα  4^η : (Εκείνη  εκοίταξε   Κι  εβγήκε  στο  δρόμο ). Η  άρνηση  της  Ρήνης  να  παντρευτεί  τον  Αντρέα.  Ώριμη,  ελεύθερη   από  προκαταλήψεις  συνειδητοποιεί  πως  το  χρήμα  δεν  μπορεί  να  εξαγοράσει  την  αγάπη  και  την  ευτυχία.

Τεχνική : Η  νουβέλα  κινείται  στα  πλαίσια  της  ηθογραφίας  και  παράλληλα  καταγράφει  τους  κοινωνικούς  προβληματισμούς  και  τις  σοσιαλιστικές  ιδέες  του  συγγραφέα.  Εντάσσεται  στην  κοινωνική  πεζογραφία ( παρουσιάζει  κοινωνικές  ανισότητες  και  προκαταλήψεις )  και  με  νατουραλιστικό  τρόπο  απεικονίζει  τις  εξωτερικές  δυνάμεις  - φυσικές  και  κοινωνικές -  να  προκαθορίζουν  την  ηθική  συμπεριφορά  των  προσώπων  και  να  περιορίζουν  την  ελευθερία  τους.

Τίτλος : ευρηματικός,  αφού  παρουσιάζει  τους  δύο  σημαντικούς  άξονες   του  έργου  και  ταυτόχρονα  προβάλλει  τη  διπλή  σημασία  της  λέξης  « τιμή » ( χρήμα  και  αξιοπρέπεια )  

Αφηγητής : ετεροδιηγητικός ( δε  συμμετέχει  στην  ιστορία )  με  μηδενική  εστίαση /χωρίς  εστίαση (δεν  εστιάζει  σε  συγκεκριμένο  πρόσωπο )- παντογνώστης.  Αφηγείται  σε  γ’ πρόσωπο

Αφηγηματικοί  τρόποι : Διήγηση / Αφήγηση,  Διάλογος,  Εσωτερικός  μονόλογος

Χρόνος  Αφήγησης : Αόριστος  με  σαφείς  χρονικούς  προσδιορισμούς.  Η  αφήγηση  ακολουθεί  τη  φυσική  χρονολογική  σειρά  των  γεγονότων.

Γλώσσα : απλή  δημοτική  με  κερκυραϊκούς  ιδιωματισμούς  στους  διαλόγους

Ύφος : φυσικό,  γοητευτικό  και  σε  πολλά  σημεία  δραματικό   

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Να  συγκρίνετε  το  περιεχόμενο  των  δύο  έργων  του  Κ. Θεοτόκη : Κατάδικος  και  Η  τιμή  και  το  χρήμα              

ΚΑΤΑΔΙΚΟΣ

Είναι  εκτεταμένο  ρεαλιστικό  αφήγημα.  Θεωρείται  το  καλύτερο  έργο  του  συγγραφέα.  Εκδόθηκε  το  1919.  Το  περιεχόμενό  του  είναι  κοινωνικό  με  στοιχεία  ηθογραφικά  και  κυρίως  ψυχογραφικά.  Είναι,  δηλαδή,  μια  ηθογραφική  ψυχογραφία.

Χώρος : η  αυλή  της  φυλακής

Χρόνος  Αφήγησης – Χρόνος  Ιστορίας : ένα  φθινοπωριάτικο  απόγευμα                                                                      Χρονική  Σειρά : γραμμική,  φυσική χρονολογική. Εξαίρεση  η  αναδρομική  αφήγηση ( 1^η § )

Αφηγητής : αμέτοχος  στην  ιστορία ( αφήγηση  με  μηδενική  εστίαση ),  αντικειμενικός,                    αποστασιοποιημένος,  αφήνει  να  μιλήσουν  τα  γεγονότα  και  οι  πράξεις  των  προσώπων.

Αφηγηματικός  τρόπος : μεικτός ( συνδυάζει  την  διήγηση- έμμεση  αφήγηση  σε  γ πρόσωπο  με  το  διάλογο )

Αφηγηματική  τεχνική :  α) δραματική  μέθοδος  ( δυναμική  παρουσίαση  των  χαρακτήρων  μέσα  από  τη  συμπεριφορά  τους ),   β)  μέθοδος  της  άμεσης  έκθεσης  ( στατική  παρουσίαση  προσώπων – συναισθημάτων ),  γ)  ο  διάλογος,  δ)  η  τεχνική  του  απροσδόκητου ( αιφνιδιαστικής  μεταστροφής  του  Τουρκόγιαννου ),  ε)  το  εύρημα  της  εμφάνισης  της  Μαργαρίτας ( η  πραγματικότητα  δίνει  τη  λύση  στην  εμπλοκή ).

Πρόσωπα : ο  Τουρκόγιαννος,  οι  κατάδικοι  ( αυτοί  που  βρίσκονται  στη  φυλακή  και  αυτοί  που  δε  βρίσκονται   πια  εκεί ),  ο  Πέτρος  Πέπονας,  η  Μαργαρίτα  και  τα  παιδιά .

Ενότητα  1 : ( Ήτανε…αθώα  μάτια ).  Εισαγωγική  ενότητα ( χώρος,  χρόνος,  πρόσωπα )      Ενότητα  2 : (Η  σιδερένια  πόρτα…κι  από  πού  είσαι; ).  Η  άφιξη  του  Πέπονα  και  ο  διάλογος  με  τους  άλλους  φυλακισμένους,                                                                                     Ενότητα  3 : ( Είπε  τ’όνομα…κι  εφώναξε ).  Αντιπαράθεση  της  ηθικής  στάσης  Τουρκόγιαννου – Πέπονα,                                                                                                                               Ενότητα  4 : ( Αι-Γιάννη…και  τον  αδικόβαλες ).   Αντιπαράσταση  Πέπονα – Τουρκόγιαννου,    Ενότητα  5 : ( Ο  Τουρκόγιαννος  έτρεμε…ως  το  τέλος! ).  Τύψεις  του  Πέπονα,  ομολογία  της  ενοχής  του  και  αίτηση  συγγνώμης,                                                                                               Ενότητα  6 : ( Κι  ο  Τουρκόγιαννος…στο  κελί  του ).  Μεταστροφή  του  Τουρκόγιαννου  και  ανάληψη  της  ευθύνης  για  το  φόνο

Αξιολόγηση :  ο  αναγνώστης  θαυμάζει  τον  τρόπο  με  τον  οποίο  γίνεται  το  ψυχογράφημα  των  ηρώων  μέσα  από  την  περιγραφή  της  συμπεριφοράς  τους  και  κυρίως  μέσα  από  τα  λόγια  τους.  Ενδιαφέρον  παρουσιάζει  επίσης  ο  τρόπος  με  τον  οποίο  δίνονται  οι  ψυχικές  μεταπτώσεις  του  Πέπονα  καθώς  και  η  επικράτηση  με  απίστευτο  τρόπο  της  ηθικής  θεωρίας  του  Τουρκόγιαννου,  για  να  δοθεί  με  ρεαλιστική  γραφή  ένα  μήνυμα  ιδεαλιστικό,  ότι  η  ευτυχία  του  ανθρώπου  στηρίζεται  στην  αγαθή  πράξη  και  στη  μεταμέλεια,  ενώ  η  καλοσύνη  έχει   υπερβατική,  θεϊκή  προέλευση.

Λειτουργία  εισαγωγικής  παραγράφου : α)  δίνει  τα  εισαγωγικά  στοιχεία ( χώρο,  χρόνο, πρόσωπα ),                β)  τονίζει  ότι  μόνο  ο  Τουρκόγιαννος  παραμένει  αμετακίνητος,         γ)  προετοιμάζει  την  άφιξη  του  Πέπονα,     δ)  παρουσιάζει  την  όψη  του  Τουρκόγιαννου.

Ο  ρόλος  του  επιζωήτη   είναι  αρχηγικός  και  ειδικότερα  παίζει  το  ρόλο  του  ανακριτή  ή  του  δικαστή ( σε  άτυπο  δικαστήριο )  και  του  κριτή ( αξιολογεί  τις  πράξεις  των  άλλων ).

Ηθικό  θέμα : η  κατάκτηση  της  ευτυχίας

Ηθικές  θεωρίες :   α)  η  πνευματική  θεωρία  του  Τουρκόγιαννου ( η  ευτυχία  κατακτάται  με  την  αγαθή  πράξη  και  την  ειλικρινή  μεταμέλεια,  αφού  ο  άνθρωπος  είναι  από  τη  φύση  του  καλός  ),        β)  η  υλιστική  θεωρία  του  Πέπονα ( η  ευτυχία  κατακτάται  με  την  επιβολή  της  εξουσίας  και  την  επίτευξη,   έτσι,  της  κοινωνικής  αναγνώρισης,  των  υλικών  αγαθών  και  της  οικογένειας )

Ηθικές  θεωρίες  που  συμβαδίζουν  με  τη  θεωρία  του  Τουρκόγιαννου  αποτελούν :                     α)  ο  χριστιανισμός,  που  κηρύττει  την  αγάπη  και  τη  μετάνοια,    β)  του  Πλάτωνα,  που  κηρύττει  ότι  ο  άνθρωπος  έχει  μέσα  του  την  « ιδέα  του  αγαθού »,   γ)  των  Στωικών,  που  θεωρούν  την  αρετή   σύμφυτο  γνώρισμα  του  κόσμου,   δ)  του  Ρουσό,  που  θεωρούσε  αθώα  τη  φύση  και  ενοχοποιούσε  την  κοινωνική  ζωή,   ε)  των  αρχαίων  Ελλήνων,  που  είχαν  θεοποιήσει  τις  τύψεις  της  ηθικής  συνείδησης ( Ερινύες )                στ)  του  Τολστόι  και  ζ)  των  ινδουιστών

Αποστολή  του  Τουρκόγιαννου  αποτελεί  να  παρηγορεί  και  να  οδηγεί  σε  μετάνοια  τους  φυλακισμένους  με  το  χριστιανικό  κήρυγμα.  Ο  ίδιος  δικαιώνεται   ηθικά   αλλά  δεν  αποδίδεται  δικαιοσύνη.  Ο  Τουρκόγιαννος  εκφράζει  το  λαϊκό  θρησκευόμενο  τύπο,  τον  έντιμο,  με  τις  χριστιανικές  ηθικές  αρχές  και  εκπροσωπεί  τον  κόσμο  των  χαμηλών  κοινωνικών  στρωμάτων,  τον  κόσμο  των  φτωχών  και  άμοιρων,  των  ανυπεράσπιστων  και  αδικημένων  ανθρώπων  που  ζουν  στο  περιθώριο  του  κοινωνικού  βίου

Ο  Πέπονας  είναι  ο  τύπος  του  αμοραλιστή,  του  δόλιου,  άδικου  και  αδίστακτου  και  εκπροσωπεί  τον  κόσμο  των  κοινωνικά  ισχυρών,  των  ευκατάστατων  και  πετυχημένων.

Ο  τίτλος  « κατάδικος »  μπορεί  κυριολεκτικά  να  αναφέρεται  στον  Τουρκόγιαννο ( φυλακισμένος )  αλλά  και  μεταφορικά  στον  Πέπονα ( δέσμιος  των  τύψεών  του ).

Κύριο  νόημα : Η  ορθή  ηθική  στάση  του  ανθρώπου,  η  οποία  του  εξασφαλίζει  την  ευτυχία,  είναι  εκείνη  που  υψώνει  ως  πρώτη  αξία  το  καλό  και  αναγνωρίζει  τη  μεγάλη  αξία  της  μετάνοιας  σε  περίπτωση  παράβασης  των  ηθικών  κανόνων

Η  γλώσσα  του  έργου  είναι  δημοτική  με  κερκυραϊκά  διαλεκτικά  στοιχεία  και  τα  σχήματα  λόγου  λιγοστά.

Το  ύφος  είναι  ζωηρό ( πλούσιος  διάλογος ),  γοργό ( ασύνδετο  σχήμα )   αλλά  μερικές  φορές  γίνεται    ανιαρό ( μακροπερίοδος  λόγος,  φορτική  χρήση  του  « και » )

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1.  Ποιο  λογοτεχνικό  ρεύμα   ακολουθεί  ο  Θεοτόκης  στον  « Κατάδικο »;  Να  εντοπίσετε  στο  απόσπασμα  γνωρίσματα  της  σχετικής  τεχνοτροπίας.

2. Ποιος  είναι  ο  λειτουργικός  ρόλος  της  πρώτης  παραγράφου  και  γιατί  ο  συγγραφέας  αναφέρεται  κυρίως  στους  τροφίμους  που δε  βρίσκονται  πια  στη  φυλακή ;

3. Τι  άνθρωπο  δείχνει  η  όψη  του  Τουρκόγιαννου  στο  τέλος  της  πρώτης  παραγράφου ;

4.   Ποιος  φαίνεται  να  είναι  ο  ρόλος  του  επιζωήτη  ανάμεσα  στους  άλλους  φυλακισμένους ;  Ποια  στοιχεία  τον  συνιστούν ;

5.  Με  ποιον  τρόπο  παρουσιάζει  τον  εαυτό  του  ο  Πέπονας ( πριν  από  την  εμφάνιση  του  Τουρκόγιαννου ),  ποιαν  εντύπωση  δίνει  με  τα  λόγια  και  με  τη  συμπεριφορά  του  και  ποιαν  αντίδραση  προξενεί ;

6.  Ποιες  είναι  οι  πρώτες  αντιδράσεις  του  Πέπονα  όταν  άκουε  από  μακριά  τη  γνωστή  φωνή,  και  ποιες  είναι  οι  πρώτες  αντιδράσεις  του  Τουρκόγιαννου ;

7.   Στη  συζήτηση  με  τον  Πέπονα  οι  άλλοι  φυλακισμένοι  του  υποβάλλουν  τρεις  διαδοχικές  ερωτήσεις.  Γιατί  αυτές  μένουν  αναπάντητες ;

8.  Ο  Τουρκόγιαννος  έχει  τάξει  τον  εαυτό  του  σε  μιαν  αποστολή.  Ποια  είναι  αυτή  και  σε  ποια  σημεία  του  κειμένου  φαίνεται ;

9.   Τελικά  ο  φόνος  διαλευκάνθηκε ;  Αποδόθηκε  δικαιοσύνη ;

10.  Στο  απόσπασμα  τίθεται  ένα  ηθικό  θέμα.  α) Ποιο  είναι  αυτό ;   β) Ποιες  είναι  οι  δύο  ηθικές  θεωρίες  που  αντιπαρατίθενται  και  ποιοι  τις  ενσαρκώνουν ;  γ)  Τίνος  η  στάση  επικρατεί  και  με  ποιον  τρόπο ;  δ) Ποια  ηθική  θεωρία  δικαιώνεται  και  γιατί ;

11.   Ποιες  γνωστές  ηθικές  θεωρίες  απηχούν  τα  λόγια  και  η  συμπεριφορά  του  Τουρκόγιαννου ;

12.   Να  συγκρίνετε  την  ηθική  στάση  του  Τουρκόγιαννου  με  τη  στάση  που  κράτησε  ο  αρχαίος  φιλόσοφος  Σωκράτης,  όταν  του  είχαν  προτείνει  να  δραπετεύσει  από  τη  φυλακή,  για  να  σωθεί.  Να  επισημάνετε  ομοιότητες  και  διαφορές  στις  δύο  στάσεις.

13.   Στο  απόσπασμα  διαγράφεται  το  ήθος  του  Τουρκόγιαννου  και  του  αντίποδά  του,  του  Πέπονα.  Να  παρουσιάσετε  τους  δύο  χαρακτήρες  και  να  κρίνετε  αν  είναι  πειστική  η  συμπεριφορά  και  του  ενός  και  του  άλλου.

14.   Ποιες  ψυχικές  μεταπτώσεις  του  Πέπονα  παρακολουθούμε  στην  εξέλιξη  του  αποσπάσματος ;

15.  Τι  έχετε  να  παρατηρήσετε  σχετικά  με  τη  γλώσσα  και  με  το  ύφος  του  κειμένου ;

16.  Ποιος  αφηγηματικός  τρόπος  χρησιμοποιείται  από  το  συγγραφέα ;  Τι  παρατηρείτε  σχετικά  με  τον  χρόνο  και  το  ρυθμό  της  αφήγησης ;  Ποια  θέση  κρατάει  ο  αφηγητής ;

17.  Ποια  μέθοδο  χρησιμοποιεί  ο  συγγραφέας  για  τη  δημιουργία  των  χαρακτήρων ;

18.  Ποια  είναι  τα  μέσα  τεχνικής  που  κυρίως  χρησιμοποιεί  ο  συγγραφέας ;

19.  Να  συσχετίσετε  τη  στάση  αυτοτιμωρίας  του  Κιαμήλη,  όπως  παρουσιάζεται  στο  έργο  του   Γ.  Βιζυηνού « Ποίος  ήτον  ο  φονεύς  του  αδελφού  μου » ;