ΕΚΘΕΣΗ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ   ΧΡΟΝΟΣ

Είναι  ο  χρόνος   τον  οποίο  ο  άνθρωπος  διαθέτει  και  αξιοποιεί  όπως  αυτός  θέλει  και  κρίνει  και  όχι  όπως  του  υπαγορεύουν  ή  τον  αναγκάζουν  να  τον  διαθέτει  διάφοροι  εξωγενείς,  ανεξάρτητοι  από  τη  θέλησή  του  παράγοντες.  Είναι,  δηλαδή,  ο  χρόνος  που  διαθέτει  ο  άνθρωπος  εκτός  της  υποχρεωτικής  απασχόλησής  του  στον  τομέα  της  καθημερινής  του  δραστηριότητας.

Το  αίτημα  για  αύξηση  του  ελεύθερου  χρόνου  υπήρξε  αποτέλεσμα  α)  της  ανάγκης  να  ανακουφιστούν  οι  εργαζόμενοι  και  από  τους  επαχθείς,  δυσβάσταχτους  όρους  εργασίας  και  από  τη  διάρκειά  της. (  Οι  εργάτες  στο  Σικάγο,  την  Πρωτομαγιά  του  1886   με  σύνθημά   τους  «  οκτώ  ώρες  δουλειά,  οκτώ  ώρες  ανάπαυση,  οκτώ  ώρες  ζωή  και  όνειρα »  άνοιξαν  το  δρόμο  για  κατακτήσεις,  όπως  η  εξασφάλιση  χρόνου  διακοπών ( θεσμός  ετήσιας  άδειας ),  η  αργία  πολλών  εορτών,  η  πενθήμερη  εβδομάδα  εργασίας,   οι  τριάντα  εφτά  ώρες  εργασίας  εβδομαδιαίως ).  β)   της  αύξησης  της  παραγωγής  και  της  μείωσης   του  χρόνου  απασχόλησης  λόγω  της   ευρείας    χρήσης   της  μηχανής  και  της   τεχνολογικής  προόδου,   της  προσπάθειας  να  καταπολεμηθεί  η  ανεργία  αλλά  και  των  αποτελεσμάτων  που  έφερε  η  υψηλή  κατάρτιση  και  η  εξειδίκευση,  και  γ)  της   μείωσης   του   χρόνου     μετακίνησης  ( προσωπικού  και  προϊόντων ) λόγω  των  εξελιγμένων    μέσων  μεταφοράς.

            Παρ’ όλα  αυτά,  η  επιμήκυνση  του  ελεύθερου  σε  βάρος  του  εργάσιμου  χρόνου  αποτελεί  τυπικό  και  όχι  ουσιαστικό  δεδομένο  της  εποχής  μας.  Αυτό επαληθεύεται,  αν  αναλογιστούμε  α)  τις  πολλές  και  επείγουσες  επαγγελματικές  υποχρεώσεις  του  σύγχρονου  ανθρώπου,  τη  δεύτερη  εργασία  ή  την  μερική  απασχόληση  στην  οποία  καταφεύγει  για  να  συμπληρώσει  το  εισόδημά  του,  β)  ορισμένες  οικογενειακές  ή  κοινωνικές  υποχρεώσεις  που  δεν  είναι  πάντα  ευχάριστες  αλλά  και  γ)  τις  επιρροές  που  δέχεται  από  τις  διαφημίσεις,  τα  προβαλλόμενα  πρότυπα  και  τη  διάθεση  προς  μιμητισμό  για  τη  διαχείριση  του  ελεύθερου  χρόνου  του.  Το  αποτέλεσμα  είναι  ο  ελεύθερος  χρόνος  να  μην  είναι  πραγματικά  ελεύθερος,  έστω  κι  αν  ο  άνθρωπος  έχει  αυτήν  την  ψευδαίσθηση.         Η  ποιότητα  του  σημερινού  ελεύθερου  χρόνου  διαφαίνεται  καθαρότερα,  αν  παρατηρήσουμε  τη  συρρίκνωση  του  « ελεύθερου  χρόνου »  των  νέων.  Καθημερινά,  οι  νέοι  εργάζονται  σκληρά  για  να  ανταπεξέλθουν  στις  απαιτήσεις  του  βαθμοθηρικού  εξεταστικού  συστήματος  του  σύγχρονου  σχολείου  και  για  να  αποκτήσουν  τα  απαραίτητα  εφόδια  για  τη  μελλοντική  τους  επαγγελματική  αποκατάσταση.  Έτσι,  αντιμετωπίζουν  έντονη  σωματική  και  ψυχολογική  κόπωση,  αφού  παράλληλα  με  τη  μελέτη  στο  σπίτι  παρακολουθούν  φροντιστηριακά  ή  ιδιαίτερα  μαθήματα,  μαθαίνουν  ξένες  γλώσσες  και  κάνουν  πολλές  και  ποικίλες  άλλες    δραστηριότητες.

            Βέβαια,  ο  γνήσια  και  ουσιαστικά  ελεύθερος  χρόνος   επιβάλλεται  στη  σύγχρονη  πραγματικότητα,  αφού  μπορεί  να  αποτελέσει  το  μόνο  αντίδοτο  α)  στην  εξειδικευμένη  και  τυποποιημένη  εργασία,  β)  στη  μονομέρεια  της  προσωπικότητας  του  ανθρώπου,  γ)  στην  καταπόνησή  του  από  τους  συχνά  εξαντλητικούς  ρυθμούς  της  σύγχρονης  ζωής  και  το  άγχος,  δ)  στην  αποξένωσή  του  από  τη  δημιουργική  εργασία,  το  φυσικό  περιβάλλον  και  τον  κοινωνικό  του  περίγυρο.

            Η  αξιοποίηση  του  ελεύθερου  χρόνου,  όμως,  δεν  είναι  ίδιας  μορφής  για  όλους  τους  ανθρώπους  ούτε  για  όλες  τις  στιγμές  της  ζωής  του  ίδιου  ανθρώπου.  Είναι  συνάρτηση  υποκειμενικών  και  αντικειμενικών  παραγόντων.     Εξαρτάται  από  α)   τις  ανάγκες  κάθε  ανθρώπου  και  από  τα  ενδιαφέροντα  που  έχει  ( έμμεσα,  δηλαδή,    από  την  ψυχοσύνθεση  και  την  παιδεία  καθενός )  β)  την   επίδραση  των  προσωπικών  συνηθειών (  ιδιαίτερα  όσων  αποκτήθηκαν  σε  μικρή  ηλικία ),   γ)    το  φυσικό,  κοινωνικό  και  πολιτιστικό  περιβάλλον  μέσα  στο  οποίο  ζει  κανείς  αλλά    και  την  οικονομική  ευχέρεια   που  έχει  ,  αφού  από  αυτήν  εξαρτάται  σε  μεγάλο  βαθμό  ο  τρόπος  με  τον  οποίο  ο  καθένας  επενδύει  τον  ελεύθερο  χρόνο  του.

            Ωστόσο,  μπορούμε  να  διακρίνουμε  ορισμένους  κοινούς  τρόπους  διάθεσης  του  ελεύθερου  χρόνου,  άλλοτε  επωφελείς  και  ευχάριστους  και  άλλοτε  επιβλαβείς  για  την  ψυχική  και  σωματική  υγεία.  Επωφελείς  είναι  αυτοί  που  ανάγουν  την  ανθρώπινη  ζωή  σε  αξία,  αυτοί  που  καλλιεργούν  το  πνεύμα  και  άγουν  την  ψυχή,  αυτοί  που  συντηρούν  και  ανανεώνουν  τη  δύναμη  και  τη  χαρά  της  ζωής.  Καλούνται  και  τρόποι  γνήσιας  ψυχαγωγίας  και  βοηθούν  στο  να  διατηρεί  κανείς  υψηλά  την  εσωτερική  του  θερμοκρασία  και  να  ακτινοβολεί  σωματική  και  ψυχική  ευφορία.  Αυτοί  συμβάλλουν  α)  στην  ολοκλήρωση  της  προσωπικότητας   με  την  ανάκτηση  καλής  σωματικής  κατάστασης,  την  καλλιέργεια   ψυχικών  αρετών – αγωνιστικότητας,  τόλμης,  αποφασιστικότητας,  επιμονής - ,  την  ωρίμανση  των  κοινωνικών  αρετών – συνεργασίας,  άμιλλας  και  ομαδικότητας -  και  τη    διεύρυνση  των  πνευματικών  οριζόντων – κρίσης,  αντίληψης - )  του  ανθρώπου,  β) στην  κοινωνικοποίηση  και  γ)  στην  πολιτικοποίησή  του,  αφού  τον  κάνουν  ηθικά   καλύτερο  άνθρωπο  και  άρα  καλύτερο  πολίτη,  με  υπεύθυνη  συμμετοχή  στα  κοινά  και  στη  λήψη  αποφάσεων,  με  προβληματισμό,  γνώση,  ελεύθερη  και  ισότιμη  ανταλλαγή  απόψεων,  με  έλεγχο  της  εξουσίας  αλλά  και  ενσυνείδητη  πειθαρχία  στους  νόμους  της  πολιτείας,  με  ανεκτικότητα  και  στόχευση  στην  ειρήνη,  τη  μόρφωση  και  την  ευημερία.  Τέτοιοι  είναι  α)  η  ανάγνωση  και  η  μελέτη  βιβλίων,  συμβατών  με  την  ψυχική  διάθεση  και  τα  ενδιαφέροντα  του  ανθρώπου,  που  προσφέρει  με  έντεχνο  λόγο  γνώσεις  για  τον  άνθρωπο  και  τη  ζωή,  τις  αξίες  και  τα  προβλήματά  της  αλλά  και  ψυχαγωγία,  αφού  οδηγεί  στην  ψυχική  ηρεμία  και  γαλήνη  ή  και  σε  έντονες  συγκινήσεις  που  εξευγενίζουν,   β)   η  ενασχόληση  με  την  τέχνη,  δηλαδή  με  την  έκφραση  του  ωραίου  σε  όλες  τις  μορφές  της ( τη  ζωγραφική,  τη  μουσική,  το  χορό,  το  θέατρο,  τον  κινηματογράφο ),  αφού  η  αίσθηση  του  ωραίου  γεννά  συναισθήματα  ανακούφισης,  ευχαρίστησης  και  αγαλλίασης,  δηλαδή  συναισθήματα  λυτρωτικά,  που  εξαγνίζουν  την  ψυχή  του  ανθρώπου  αλλά  και  η  ψυχική  συμμετοχή,  η  μέθεξη  του  ανθρώπου  στην « ποιητική  πραγματικότητα » τον  κάνει  κοινωνό  πνευματικών  εμπειριών  και  βιωμάτων  με  τα  οποία  εξίσταται,  ξεφεύγει  από  τη  δυσάρεστη – πολλές  φορές -  πραγματικότητα,  γ)  η  φιλία,  η  παρέα  και  η  συντροφικότητα  με  άλλους  ανθρώπους,  δηλαδή  η  ανάπτυξη  κοινωνικών  σχέσεων  και  η  ψυχική  επαφή  που  δίνουν  την  ευκαιρία  στον  άνθρωπο  να  ανταλλάξει  απόψεις,  ιδέες  και  γνώσεις,  να  συζητήσει,  να  εκφράσει  τα  συναισθήματά  του,  να  αστειευτεί,  να  διασκεδάσει,  να  χαρεί,  δ)    η  επαφή  με  τη  φύση,  το  ζωτικό  χώρο  του  ανθρώπου,  αφού  κοντά  της  ο  άνθρωπος  ηρεμεί,  διδάσκεται  και  αναζωογονείται  από  την   απεραντοσύνη  της,  την   τέλεια  διάταξη  των  στοιχείων  της,  τη  λειτουργικότητά  τους,  την  καθαρότητα  και  το  φυσικό  κάλλος   τους.  Έτσι,  ανακτά  την  ψυχική  του  ευεξία  και  την  πνευματική  του  διαύγεια,  ε)  ο  αθλητισμός,  που  ταυτίζεται  με  την  αναψυχή,  την  ξεκούραση,  το  παιχνίδι  και  τη  διασκέδαση  και  τέρπει  χαρίζοντας  συγκινήσεις  ( θαυμασμό,  αγωνία,  ενθουσιασμό,  υπερηφάνεια  ή  απογοήτευση )  σε  όποιον  συμμετέχει,   στ)   οι  κάθε  είδους  ερασιτεχνικές  δημιουργικές  ενασχολήσεις,  όπως  τα  ταξίδια,  οι  κατασκευές,  οι  συλλογές,  η  ανθοκομία,  το  ψάρεμα,  η  συγγραφή  και  άλλες  που  προσφέρουν  στον  άνθρωπο  τη  δυνατότητα  να  ξεφύγει  από  τη  μονοτονία  της  καθημερινότητας,  να  αλλάξει  παραστάσεις,  να  γνωρίσει  άλλους  ανθρώπους  και  ξένους  λαούς  με  διαφορετική  γλώσσα  και  τρόπο  ζωής,  με  διαφορετικά  πολιτιστικά  επιτεύγματα  -  σύγχρονα  και  παρελθόντα -,  αλλά  και  την  ευκαιρία  να  πληρώσει,  να  γεμίσει  το  κενό  που  αφήνει  στην  ψυχή  του  η  εξειδικευμένη    εργασία  και  να  αναπληρώσει,  έτσι,  την  έλλειψη  ηθικής  ικανοποίησης  από  αυτήν.

            Επιβλαβείς  τρόποι  διάθεσης  του  ελεύθερου  χρόνου  ή  νόθα  ψυχαγωγία   αποτελούν  δραστηριότητες  που  οδηγούν  σε  καταστάσεις   πνευματικού  και  ψυχικού  λήθαργου  ή  σε  ψυχοπαθολογικά  και  αντικοινωνικά  φαινόμενα,  όπως  τη  βία,  την  εγκληματικότητα  και  τη  διαφθορά.  Τέτοιοι  τρόποι  εκτόνωσης  και  διασκέδασης  είναι  α)  η  παρακολούθηση   χαμηλής  ποιότητας  πολιτιστικών  έργων,  β)  η  ενασχόληση  με  ηλεκτρονικά  παιχνίδια,  γ)  η  εκτόνωση  στο  γήπεδο  μέσω  εκδηλώσεων  χουλιγκανισμού,  δ)  η  συμμετοχή  σε  διασκέδαση  χαμηλής  ποιότητας ( νυχτερινά  κέντρα )  ή  σε  τυχερά  παιχνίδια,  ε)  η  χρήση  μηχανών  για  εκτόνωση  της  μανίας  για  ταχύτητα  και  σε  ακραίες  περιπτώσεις  στ)  η  καταφυγή  σε  τεχνητούς  παραδείσους  με  την  αναζήτηση  απαγορευμένων  εμπειριών  αλλά  και  ζ)  ο  ανεξέλεγκτος  καταναλωτισμός.  Οι  τρόποι  αυτοί  όχι  μόνο  δεν  ανακουφίζουν  το  σύγχρονο  άνθρωπο,  αλλά  τον  επιβαρύνουν  με  περισσότερη  ένταση  και  άγχος.  Τον  πιέζουν  και  τον  κουράζουν  σωματικά  και  ψυχικά  επιτρέποντάς  του    να  δραπετεύσει  μόνο  για  λίγο  από  μια  πληκτική  πραγματικότητα.  Η  μαζική  παθητική  κουλτούρα   τον  υποβιβάζει    μορφωτικά   και  παράλληλα  εκφυλίζει   την  πολιτική  ζωή  και  υπονομεύει   τη  δημοκρατία.  Οι  τρόποι  αυτοί  ωθούν  στα  φαινόμενα  της  κοινωνικής  ομοιομορφίας  και  παθητικότητας,    του  αποπροσανατολισμού,  της  χειραγώγησης  και  του  λαϊκισμού,  αλλά  και  της  μισαλλοδοξίας,  του  φανατισμού  και  του  χουλιγκανισμού   με  κινδύνους  σοβαρούς  για  το  άτομο  και  την  κοινωνία.

            Για  να  γίνει,  λοιπόν,  γόνιμος  και  δημιουργικός  ο  ελεύθερος  χρόνος  θεωρείται  απαραίτητη    η  συμβολή  α) των  θεσμών  της  κοινωνικοποίησης ( οικογένειας,  σχολείου,  τοπικής  αυτοδιοίκησης )    και  β)  της  πολιτείας  τόσο  στη  συνειδητοποίηση  της  σημασίας  του  ελεύθερου  χρόνου  όσο  και  στη  δημιουργική  αξιοποίησή  του  κυρίως  από  τη  νέα  γενιά.  Είναι  ανάγκη,  δηλαδή,   α)  να  κατανοήσει  ο  νέος   πόσο  σημαντικός  είναι  ο  ελεύθερος  χρόνος  και  η  δημιουργική  αξιοποίησή  του  για  την  ψυχική  του  ισορροπία  και  την  ολοκλήρωση  της  προσωπικότητάς  του,   β)  να  ευαισθητοποιηθεί  σε  θέματα  κατανάλωσης   των  προϊόντων  που  παράγει  η  βιομηχανία  του  ελεύθερου  χρόνου  και   γ)   να  διεκδικήσει  για  τον  εαυτό  του  γνήσιες  μορφές  έκφρασης  και  ψυχαγωγίας.   Σε  αυτό  θα  βοηθήσει  α)  η  οικογένεια  με  το  παράδειγμά  της,  εάν  εθίσει  το  παιδί  σε  δημιουργικές  απασχολήσεις,   β)  το  σχολείο,  εάν  γίνει  φυτώριο  πολιτισμού,  αφού    μπορεί  να  αποκτήσει  τον  αθλητικό    σύλλογο,  το  καλλιτεχνικό    εργαστήρι  και  τη  βιβλιοθήκη  του,  δηλαδή  εάν  δώσει  την  ευκαιρία  σε  νέους  να  εκφραστούν  δημιουργικά,   γ)   η   τοπική  αυτοδιοίκηση  και  δ)  η  πολιτεία,  αφού  μπορούν  να  ενισχύσουν  τη  δράση  πολιτιστικών  και  αθλητικών  συλλόγων,  την  οργάνωση  βιβλιοθηκών,  την  ίδρυση  κινηματογραφικής  και  θεατρικής  λέσχης  ή  τη  σύσταση  ορειβατικού,  κολυμβητικού  ή  φυσιολατρικού  ομίλου.  Μπορούν,  ακόμη,  να  διοργανώσουν  διαλέξεις  με  επιστημονικά,  κοινωνικά  ή  καλλιτεχνικά  θέματα,  σεμινάρια  επιμόρφωσης,  μαθήματα  μουσικής,  χορού  ή  εικαστικών  τεχνών ( ζωγραφικής,  γλυπτικής  κ.α. ).  Και,  βέβαια,  μπορούν  να  δημιουργήσουν  και  να  επεκτείνουν  αθλητικούς  και  πολιτιστικούς  χώρους,  που  θα  στεγάσουν  τις  παραπάνω  δραστηριότητες.  Τέλος,  μπορούν  να  ελέγξουν  τις  σύγχρονες  βιομηχανίες  μαζικής  ψυχαγωγίας, που  συχνά  εμπορευματοποιούν  ή  ευτελίζουν  τον  ελεύθερο  χρόνο  αλλά  και  να  ενεργοποιήσουν  το  ραδιοτηλεοπτικό  συμβούλιο,  που  θα  εποπτεύει  την  ποιότητα  του  περιεχομένου  και  της  αισθητικής  των  προγραμμάτων   των  μέσων  μαζικής  ενημέρωσης.